Yazılarımda sürekli vurgulamaktayım. Terimlerin kavramları ortak anlaşılamazsa kalite uygulamalarında başarılı olunamaz. Bu nedenle hem yasal mevzuatın hem de kalite ve iyi uygulamalarla ilgili tüm standart, kılavuz, vb. dokümanların başlangıcında terimlerin kavramları açıklanır.
Türkiye gibi hemen her konuda %80-90 dışarıya bağımlı olan ülkelerde terimlerin önce yabancı dilden çevrilmesi gerekiyor. İşte bu aşamada terimin kullanıldığı konuda yetkin olmayan uzmanlar çeviri yapabiliyorlar. Sorgulamak özelliğimiz de yaygın olmadığından bu çeviri kullanılıyor. Ancak terim içi doldurulmadan kullanıldığı için hep yanlışlar oluşuyor. İçinin doldurulması çevrilen Türkçe terimin asıl kavramı karşılamadığı anlamına geliyor.
Çeşitli vesilelerle ulusal ve uluslararası boyutta çalışmalarım oldu ve sürmekte. Başlıkla ilgili olanlar; a) Türk Standartları Enstitüsünde (TSE’de) standart oluşturma ve çeviri takımları, b) ISO Teknik Komitesi 212 çalışma Grubu 1’de görüş; c) Avrupa EuroChem ulusal dillere çeviri komitesi, d) Klinik Kimya ve Laboratuvar Tıbbı Federasyonu Kanıta Dayalı Laboratuvar Tıbbı Komitesi, vb. Bunların yanında dünyada alanında kabul görmüş bazı kitapların Türkçe’ye çeviri editörlüğü.
Tüm bu oluşumlarda terim ve kavramlarına çok dikkat edilmekteydi. Eğitim alanında üzerinde çok durulan terimler var. Bunlardan bazıları kalite uygulamaları açısından da önemli.
Bu terimlerin bazıları şunlar: “efficacy” ve “effectiveness”; “qualified person” ve “competent person” veya “qualification” ve “competency”. Bunlar sağlık ve kalite açısından önemli iki sözcük.
Türkçe’ye çevrildiklerinde “efficacy” ve effectiveness” ikisi de “etkililik” olarak çevriliyor. Aslında İngilizce’leri çok farklı anlamda: “efficacy” ideal koşullarda etkililik anlamındayken “effectiveness” gerçek hayattaki etkililik anlamında. Çok önemli değil gibi gelebilir. Ancak bizlere uygulanan ilaçların etkililiklerini düşünün. İdeal koşullarda ilaçlar deneniyor ve şu hastalıkta veya bozuklukta etkili diye karar veriliyor. Ancak gerçek hayattaki uygulamalarda kişiye göre etkililiği farklı olabiliyor. Bu durumlar değerlendiriliyor ve gerçek hayattaki etkililiği konusunda karar veriliyor. Bu nedenle ABD’de ilaçların kişilere gerçek hayattaki etkileri konusunda kayıtlar tutuluyor. ABD’de sağlıkta yetkili bakanlık bu sonuçları değerlendiriyor. Bu nedenle bazı ilaçların kullanımları sırasında farklı etkileri olduğu saptanabiliyor (viagra, cytotec gibi). Buna göre insan sağlığı ve hasta güvenliğini sağlamış oluyor.
Diğer iki terim TSE’yi ilgilendiriyor. TSE “competent” sözcüğünü “yeterlilik” olarak çeviriyor. Aslında “competent” sözcüğünün anlamı yetkinliğe karşılık geliyor. Biliyoruz ki “yeterlilik” ile “yetkinlik” arasında çok fark var. 1998 ve 2007’lerde TSE’de çalışmaları yaparken bu konuyu çok tartışmıştık. “ISO 9001:2015 Kalite Yönetim Sistemleri-Şartlar” Standardında halen “competent” sözcüğünün “yeterlilik” olarak çevrildiği gözleniyor (Standart: Madde 7.2).
“Qualification” ve “competency” kavramları çok farklı. “Qualification” “yeterlilik” anlamında iken; “competency” “yetkinlik” anlamında. İdeal koşularda yeterli (“qualified”) olduğu düşünülen kişi gerçek hayatta (yetkin, “competent” olmadığı için) başarılı olamayabilir. Çünkü gerçek hayatta yetkinlik geçerlidir. “Yetkinlik” gerçek hayatta iş yapma şeklidir. Dolayısıyla yetkin kişiler problem çözebilirler.
“Competency” sözcüğünün “yeterlilik” olarak çevrilmesi kalite yönetiminde özellikle akreditasyonda önemli bir engel oluşturmaktadır. Denetlemeye gidildiğinde çalışanlar diplomalarına güveniyorlar. Gerçek hayatta uygulamalar hakkında soru sorulduğunda veya şu sorunu nasıl çözersiniz? Diye sorulduğunda yanıtlayamıyorlar. Güncel teknolojiye bağlı olan bu sorunun olabileceğinin dahi farkına varmamış durumdalar. Ancak çoğunluk diploması ile yetkin olduğuna inandığı için haksız olan yetkinliği değerlendiren kişi oluyor (biliniyor ki diploma ile kazanılan yeterliliğin ömrü çok kısadır…).
Türkçe çeviri, İngilizce terimin kavramını karşılamıyorsa gerçekten büyük sorun var demektir. İşin başında kısır döngüye girildiğinin göstergesidir.
İyi bir hafta diliyorum.
Sevgi ve Saygıyla kalın.
